Sinoć je u Regionalnom centru inženjerske komore Srbije, u Subotici održana promocija knjige "Urbanizam i arhitektura Subotice nakon drugog svetskog rata (1945 -1975)" autorke Lovra Eve.
U daljem tekstu se nalazi interviju sa Lovra Evom, autorkom knjige. Interviju je uradio Smiljan Njagul.
S.Nj: Može li se reći da je kod arhitekata koji su gradili grad u tom periodu preovladao neki „treći arhitektonski put“ uprkos svim ograničenjima koja su pratila „komunističku izgradnju“?
Eva Lovra: Formiranje takozvanog socijalističkog modernizma kao umetničkog, arhitektonskog pravca u tadašnjoj jugoslovenskoj republici Srbiji nije bilo jednostavno. Pojam modernizma treba razdvojiti od „socijalističkog modernizma”, zvaničnog umetničkog pravca titoističke Jugoslavije nakon Drugog svetskog rata. Od 1945. godine, neposredno nakon rata, nastojanja su usmerena na obnovu države i izgradnju. Umetnički ukus pedesetih i šezdesetih godina prošlog veka formirala je generacija koja je bila pod velikim uticajem pariskog modernizma koji nije, za razliku od socijalističkog realizma, reagovao na društveno uređenje nego je sferu interesovanja usmerio na karakteristike oblika iz kojih nastaje umetnost. Srpski umetnici suočili su se sa visokim pariskim modernizmom, što je uticalo da visoki modernizam postane zvanična umetnička ideologija Srbije. Apstraktni formalizam, ideologija neovisna od društvenog uređenja i politike, nije odgovarala tadašnjoj vlasti, ali je kao moderna bila neutralna u tolikoj meri da je postala zvanična kultura političkog sistema.
S.Nj: Šta je loše, a šta dobro u arhitektonsko-urbanističkom smislu ostavljeno iz tog vremena u nasledje Subotici?
E.L: U procesu urbanizacije i nastanka specifičnog arhitektonskog izraza Subotice, period između 1945. i 1975. godine iznedrio je najintenzivniji urbanistički preobražaj grada. U odnosu na urbanistička nastojanja prethodnih decenija, period nakon II svetskog rata nije generisao samo nove i izmenjene potrebe, nego je pokrenuo i novi trend u urbanizmu, koji je povezan sa privrednim, političkim, i aktuelnom lokalnom vlašću, ali je u ispitivanom periodu taj uticaj vršila država, kao institucija koja s istog nivoa nameće celovitost svog sistema. Formiranju današnjeg lika grada doprineo je njegov specifični karakter stepskog grada: niska gustina naseljenosti, koncentrisanija u centru, te niža u široko rasprostranjenoj periferiji, nedostatak infrastrukture – komunalnih objekata, adekvatne ulične mreže, odnosno njena neplanska izgradnja i bespravna gradnja objekata. Izgradnja radijalnog puta sa aspekta urbanizacije svakog grada bio veoma važan. U bombardovanjima 1944. godine porušene zgrade, loš kvalitet postojećih, kao i nedostatak stambenih zgrada i infrastrukture doprineli su urbanističkom razvoju grada izgradnji novih stambenih četvrti, pa tako i Aleje maršala Tita. Sa aspekta urbanizma, ciljevi su bili povećanje gustine naseljenosti, zamena zastarelog stambenog fonda savremenim stambenih jedinicama, izgradnja odgovarajuće prateće infrastrukture, komunalnih objekata, rešavanje problema zamočvarenog, otpadnim vodama onečišćenog Vrbovog potoka (higijenski i zdravstveni aspekti), i, nikako u poslednjem redu, formiranje nove pešačke zone koju su pedesetih godina zamislili urbanisti grada, Baltazar Dulić i Franjo De Negri svojim planovima. Odnosno projekat Novog bulevara iz 1960-godina, čija se linija može sagledati i na kartama Kenjveš Tota i Petrovića, polazio bi od nove željezničke stanice i pravolinijski presecao istorijsko jezgro Subotice u pravcu Bajmoka. Aleja maršala Tita spada u kategoriju socijalističkog blagostanja, bio je dobar primer uspešnog rešavanja stambenih potreba građana i likvidiranje oronulog stambenog fonda grada, dok je izgradnja Novog bulevara imala prvenstveno ideološki karakter.
S.Nj: Najveća pažnja u knjizi posvećena je projektovanju i izvodjenju Radijalca i Novog bulervara(Uj sugar ut). Tih godina projekat bulevara u Novom Sadu dobio je Borbinu nagradu koja je bila najcenjenija medju arhitektima u tadašnjoj Jugoslaviji. Arhitekta Milutin Glavički čiji je projekat Novog bulevara osvojio prvu nagradu uradio je pre toga generalni urbanistički plan Novog Beograda koji je u velikoj meri realizovan sve do početka devedesetih. Da je ralizovan projekat M.Glavičkog Subotica bi ostala bez starog centra grada. Da li projekat upućuje na želju svih gradova da što više liče na Beograd i Novi Sad sa Glavnim bulevarom? Da li je bulevar trebao Subotici, ali možda na drugom mestu?
E.L: Ispitivanjem dokumenata, kritičkih i drugih analiza u sklopu projekta Novog bulevara, nameće se zaključak da je prosecanje radijalnog puta kroz samo tkivo grada refleksija aktuelnih državnih zamisli, i da je tek potom funcionalno (povezvanje sa željezničkom stanicom). Mesne i pokrajinske vlasti su u socijalizmu svesno kočili presađivanje arhitektonskog nasleđa u novo doba, i time uzrokovali nestanak brojnih istorijski i arhitektonski značajnih objekata na regulacionom linija radijalna puta. Grandiozni plan Novog Bulevara, kojim bi se bez uvažavanja strukture gradskog tkiva, izmenila celovita koncepcija grada. Njegova organizaciona struktura, nije ostvaren, kasnije revizije su odbacile njegovu opravdanost. Kao prvi razlog navedena je zastarelost i neracionalnost njegove prvobitno planirane funkcije, radijalni put koji bi od željezničke stanice vodio prema Bajmoku, Somborskom putu postao je suvišan. Kasnije studije o arhitektonsko-istorijskim vrednostima trgova i ulica pokazuju kakvi bi se značajni objekti uništili u Ulici Dimitrija Tucovića i na Trgu cara Jovana Nenada, odnosno u Ulici Matka Vukovića, izgradnjom linije radijalnog puta. Da je plan sproveden prema prvobitnoj nameri, bili bi uništeni najstariji, još uvek u prvobitnom stanju očuvani objekti gradskog jezgra. Upoređivanjem karata iz 1954, 1963. i 1983. godine vidi se da je, sa izuzetkom radialnog puta, plan o regulaciji saobraćaja u gradskom jezgru realizovan: rasterećenje saobraćaja iz nekadašnje Ulice Boris Kidrič (današnji Korzo), odnosno Trga republike izvršeno preko Ulice Branislava Nušića i Majšanskog puta. Od objekata na južnoj strani Novog bulevara realizovani su zgrada nekadašnje robne kuće „Centar” i stambena zgrada pored nje.
S.Nj: Na nekim gradjevinama evidentan je uticaj Le Korbizjea: stambeno poslovni objekat u kom je bila Robna kuća Centar, Otvoreni, nekad Radnički univerzitet, Nova opština. Koliko su naši arhitekti i gradjevinci pratili i eventualno primenjivali najsavremenija arhitektonsko-urbanistička rešenja?
E.L: Osnovna razlika između arhitekture internacionalnog modernizma i socijalističkog modernizma jeste da je prva čista, oslobođena ornamentike, stilom direktno povezana sa istorijskom prošlošću Evrope, a poslednja okrenuta ka „unutrašnjim vrednostima” u pokušaju da stvori jedinstven, lokalni arhitektonski izraz. U Subotici su principi socijalističkog modernizma ostvareni samo delimično, ali je i tako jasno da prate urbanističku tradiciju kako istočnog, tako i zapadnog bloka, negirajući ih istovremeno. Nemoguće je socijalistički urbanizam u potpunosti razdvojiti od modernih pravaca u društvenoj nadgradnji – primetan je jak uticaj CIAM-a, atinskog povelja i Le Korbizijea – ali su urbanizam moderne i socijalizma neuporedivi, jer ovaj potonji kao dominantne oblike izražavanja koristi obeležja neoklasicizma.
S.Nj: Pošto ste pročitali mnogo novina iz tog perioda mnogi spominju jednu javnu tribinu nakon predloga izgradnje novog bulevara gde se otkrilo da Subotica ima 60 mladih arhitekata. Kažu da su se tada masovno pobunili protiv tog projekta, da su shvatili da stari gradjanski duh Subotice treba sačuvati a ne rušiti ga. Da li stvarno stoje takve ocene?
E.L: Protivljenje ovom planu izazivalo je predviđeno rušenje objekata izgrađenih nakon Austro-ugarske nagodbe, odnosno na prelomu dva veka, a koji se nalaze na mestu gde bi trebalo izgraditi koncertnu dvoranu, pozorište, sprovesti liniju Novog bulevara. Mada je od ovog plana realizovano samo nekoliko njegovih delova, naročito u pogledu Trga cara Jovana Nenada, a i rušenje je bilo umereno, još uvek se taj period pominje kao rušilački period grada. U osvrtu na šezdesete godine, na socijalističke moderne zgrade koje su se uvlačile u tkivo grada, oseća se velika suprotnost između svetonazora ondašnjih i današnjih stanovnika i arhitekata Subotice. U eri titostičke ideologije, zgrade su bile u službi iluzornih osećanja ponosa i društvenog uzdizanja, one danas predstavljaju samo blede ostatke koji skrivaju njihovu stvarnu vrednost.
S.Nj: Da li ćete nastaviti daljnju analizu urbanizma Subotice i možda još nekih značajnih objekata kao što je nova zgrada suda koja je takodje podignuta u to vreme?
E.L: Vredni primeri socijalističkog modernizma nalaze se ne samo u velikim i većim gradovima Srbije, kao što su Beograd, Novi Sad, Užice, nego i u drugim gradovima cele regije, pa tako i u Vojvodini. Socijalistički modernizam nije bio, u odnosu na gradove u južnim regionima zemlje, toliko izrazit u Subotici, niti masovno zastupljen.Najbolji subotički primeri tog stila nalaze se na početnoj deonici Novog bulevara sa zgradom Otvorenog univerziteta, koji je delo arhitekte Dragutina De Negrija, odnosno nova gradska kuća od Aleksandra Kelemena, zgrada društveno-političkih zajednica sa prostorom banke i Hotel „Patria”, obe su delovi Dragutin Karlo De Negrija. Subotička socijalistička moderna odnosi se na pomenute zgrade, one beskompromisno naglašavaju funkcionalnost i čiste linije, uopšte ne harmonizuju se sa arhitektonskim stilom date okoline. Što se tiče analize, mislim da bi trebalo obratiti pažnju i drugih zgrada, ali više me zanima urbanizam tog perioda.
S.Nj: Čujem da pripremate u Pečuju doktorsku tezu. Šta je predmet Vašeg naučno istraživačkog rada?
E.L: Tipologija gradova i gradskog tkiva u periodu dualizma korában je tema mog istrazivackog rada, deo toga je podrucje Vojvodine, kao sto su gradovi Subotica, Novi Sad i Sombor, Pancevo. Ta tema je temelj postojeceg rada koju sam pisala o Subotici. Madjarska Akademija Umetnosti je nagradila me sa jednogodisnjom istrazivackom stipendijom, i mentor i ovom programu je Prof. Rudolf Klein. A tema je predmet disertacije, i pored toga vršim i istrazivanje o savremenim tendencijama, arhitektama Vojvodine.
