Ovih dana u punom su jeku žetvene svečanosti, Dužijanca, jednim delom festival naših ratara, a s druge strane, kako se često ističe (uz blagoslov katoličke crkve) svetkovina bunjevačkih Hrvata. I dok su se javno, gore sa bine i pozornice, čule priče o katoličkom i hrvatskom izvoru (dakako i uviru) Bunjevaca, dole, među pukom, opet su se čule priče kako običnog čovika baš briga za naciju i veru, uz povremene pokude na račun pridnjaka koji bi da ih svrstaju ovamo el onamo. Sa stanovišta današnjih nacionalno-građanskih država, podrazumeva se da je državljanin Srbije - Srbin, državljanin Hrvatske - Hrvat, državljanin (barem jednog dela) složene entitetske Bosne - Bošnjak, dok se stvarno etničko poreklo ostavlja složenim i zamršenim mehanizmima pozitivne diskriminacije i nacionalnih saveta. Pored etnosa, na Balkanu je očit i ogroman uticaj crkve na ethos.
Bez namere da se bavim istorijskom arbitražom, uzeo sam knjigu "Istorija Šokaca, Bunjevaca i bosanskih Franjevaca" koju je daleke 1947. godine napisao franjevački redovnik Male braće, Bernardin (Aleksandar) Unyi. Bernardin (rođen u Beču) se oslanjao na svoje znanje latinskog jezika i pristup zapisima hroničara i crkvenim knjigama, ali i na znanje mađarskog i slovenskih jezika koje mu je pomoglo da prikupi i podatke sa lica mesta, od samog naroda. Treba istaći i da autor u predgovoru navodi i sledeću maksimu: Nullam scripturam ita fortunatam prodire, cui nullus omnino contradicet, što bi značilo; Nijedna knjiga ne može da se napiše tako da u njoj niko ne pronađe grešku.
Dakle, da počnemo od pre Kulina bana, seobe (izbeglištvo) Slovena na Balkan počinje u 5. i 6. veku, gde dolaze pod pritiskom drugih naroda (Huni, Avari, Germani) i istiskuju starosedeoce u pravcima nastupanja (prema Bosni i Dalmaciji). Bernardin već ovde iznosi jednu teoriju (Petra Katančića) da su Najveći deo Panonaca Šokci, a Dačana (Dardana) Bunjevci. Ovi starosedeoci brzo se asimiluju sa Slovenima (odn. brojnim plemenima koje čine Slovene). Ipak, autor priznaje:
Naučnu raspravu o ovom pitanju otežava i to što pojedine balkanske slovenske narode, zemlje i etničke grupe, istoričari ili izveštači, možda pesnici, i oni drugih nacionalnosti, u različitim vekovima nisu nazivali istim imenom. Nije čudno da je oko naziva pojedinih većih ili manjih plemena, koja žive unutar južnoslovenskih naroda i etničkih grupa, vladala velika konfuzija.
Drugu veliku konfuziju izazvala je i ruža vera koja se pojavila na Balkanu, u srcu današnje Bosne. Sekta koja se nalazila na putu kako rimske tako i grčke crkve (potom i islama) bila je manihejsko-gnostička bogumilska ili patarenska "crkva". Crkva stavljam pod navodnike, zato što su manihejci svetinje (sakramente), predstavljene spoljašnjim znacima, odbacili kao izume Sotone. O ovim krivovercima, piše i sledeće:
Patareni su time što su bili protiv braka i pošto su osnivali porodice, i bez ikakvog kontakta sa hrišćanima, i bili protiv rata i zakletve izazvali gnev crkve, državne vlasti i čitavog društva.
Otud franjevci u Bosni i drugim krajevima, sa zadatkom da šire bogumilima-patarenima pravo Jevanđelje Hristovo i usmeravaju na pravi put one koji su se odvojili od crkve, da bi se ponovo vratili Rimu. Sa druge strane Dušan Silni (na istočnoj granici) jednostavno je bio previše moćan da prihvati papski autoritet, ali takođe radi na iskorenjivanju patarena.
Dolaskom Osmanlija, stvari se komplikuju, u borbu za spasenje duše uskače i islam, i sad već imamo pisane podatke o masovnim seobama. Sa severa nailazi i reformacija, širenje protestantske vere po Luteru i Kalvinu.
Pastvu, koja je ostala bez biskupa i župnika, nije bilo teško zadobiti za ideje reformacije. Propovednici nove vere iz Vitenberga su čak uspeli da obrade i Hrvate na desnoj obali Drave. Znajući to, bosanski franjevci, koji su radili po Slavoniji, nikako nisu svoje vernike, izbegle iz domovine, upućivali u krajeve gde bi njihova vera bila ugrožena i gde oni još nisu imali svoje samostane.
Tako se narod seli duž Dunava, koji najčešće biva granica između heterogene hrišćanske i, s druge strane monolitne (drukčije heterogene), islamske civilizacije. Narod najčešće prati carsku vojsku i učestvuje u očajničkim borbama. Što se Subotice tiče, zapisi su sledeći:
... Nakon oslobađanja Segedina, pod zaštitom carskih trupa koje su duže vreme ostale ovde, iz okoline Subotice i sa okolnih pustara narod se 1686. godine povukao u napuštene i prazne gradove da bi se ujedinjenim snagama bolje mogao suprotstaviti naletima i pljačkama Turaka. Tako su, uglavnom, Kumbaja, Bajmok, Tavankut i Ludaš prihvatili izbegle narode. Živalj koji se preselio u Suboticu, zadržao je i svoje pravo na pustaru.
...
Naseljavanje Bunjevaca u to vreme sledilo je nakon njihovog obećanja da će se pod nemačkim vođstvom boriti protiv Turaka i da će oružjem braniti teritoriju na kojoj žive.
...
Stanovništvo grada Subotice, takozvane Bunjevce, dovelo je ovamo 18 franjevaca koji su većinom došli iz Bosne, a delimično i iz Dalmacije. Neki su se smestili u tvrđavi, koja se nalazila na mestu sadašnjeg samostana, a drugi se se preselili u Segedin. A franjevci koji su ih pratili, osim fra Angjea Šarčevića, ubrzo su se vratili u Bosnu. To se dogodilo zato što mađarska redodržava, nazvana po Spasitelju, nije dopustila da se u Subotici, koja je pripadala toj redodržavi, duže vreme zadržavaju bosanski franjevci. I fra Šarčević, kada su već i salvatorijanski fratri naučili slovenski jezik, se vratio u domovinu...
Za kraj vredi napisati šta Bernardin lično misli o Bunjevcima:
...
Njihova karakteristična nošnja i običaji, specifičan način života, religioznost i vernost naciji, daleko je poznata ne samo u užoj domovini, nego i daleko izvan nje. Njihovu tragičnu sudbinu vredi upoznati ne samo zbog toga što nije bila i u Mađarskoj ne postoji takva nacionalna manjina koja u tolikoj meri nosi u svom životu i psihologiji življenja neke tragične momente svoje istorije, kao što to nose u sebi Bunjevci i Šokci. Pošto ih poznajem od svog detinjstva, ai iz starih, izbledelih spisa i hornika, i više od toga, kao neka živa ili oživela istorija, oni nam se predstavljaju u svom svakodnevnom životu. Mada ih je surova ruka sudbine dovoljno rasula, sve do danas su verno sačuvali svoju muzikalnu prirodu, nasleđenu od svojih trakijskih odnosno panonskih predaka, hrabrost i otvorenost, opštepoznato gostoprimstvo i opreznost Slovena, surovu strogost patarenske zablude i pokorno držanje i strpljenje, koje se u njima formiralo za vreme turske vladavine.
::
