Predstavljena knjiga "Plemićke porodice bačkih Bunjevaca"

Kapitalno delo, Plemićke porodice bačkih Bunjevaca, vezano za deo istorije ove zajednice, predstavljeno je juče u staroj čitaonici Gradske biblioteke.

Prisutnima su se obratili, redom: Ester Berenji, direktorica biblioteke, Milanka Kostić, članica gradskog veća zadužena za kulturu i obrazovanje, Suzana Kujundžić Ostojić, predsednica Nacionalnog saveta Bunjevaca i urednica knjige i Milan Stepanović, jedan od autora knjige u podužoj prezentaciji.

Voditelj programa je bila Ružica Parčetić.

 

U prilozima celina obraćanja dotičnih.

Pročitana recenzija srpskog heraldičara Dragomira M. Acovića

 

Knjiga Milana Stepanovića i dr Atile Pfajfera „Plemićke porodice bačkih Bunjevaca“ spada u herojske poduhvate! Ne zbog teme kojom se bavi, već zbog izvanredno delikatnog nošenja sa bezbrojnim zamkama koje prete svakome ko pokuša da se izbori sa teškim bremenom identifikacije pripadnosti bilo koje društvene skupine određenoj etničkoj, konfesionalnoj, kulturnoj ili teritorijalnoj celini ili zajednici. A onda, uz to, unese i element društvenog i političkog elitizma kao okosnicu karakterizacije teme koju obrađuje.

Verujem da će jednom broju čitalaca ove knjige predstavljati izvesan problem neuklapanje u neke tabuisane postavke ideološke koncepcije društvenih nauka, koje su tokom brojnih decenija postale u toj meri sakrosanktne, da se retko ko usuđuje da ih u bilo kom aspektu ili meri stavi pod lupu i odmeri prema količini i intrigantnosti podataka, koji su do sada bili ili nepoznati ili namerno gurani daleko od pažnje stručne, naučne i laičke javnosti, sve u iščekivanju da će neko drugi naći dovoljno dobro ili prilagodljivo obrazloženje koje će dozvoliti da se nastavi dalje u istom pravcu, ili da će barem preuzeti na sebe glavno breme sankcija čuvara doktrine.

Pomoćne istorijske nauke u velikoj meri zavise od mogućnosti definisanja pojmova. Što preciznije to bolje za formulisanje zaključaka, ali sa potpunom svešću da svaka omaška u definiciji ruši zaključak! Temeljno!

Relativna malobrojnost Bunjevaca dozvolila je autorima da istraže i prezentuju fenomene koje je teško opisati i klasifikovati na velikim uzorcima. Jedan je, svakako, onaj koja se tiče generalne percepcije plemstva u društvu, uključivo pretpostavku o neproporcionalnom udelu u raspodeli bogatstava, prirodnih i stvorenih, potom strukture i obima privilegija, ali i veoma složenih veza između porodica iz formalno raznorodnih konfesionalnih, nacionalnih i kulturnih struktura.

Heraldički aspekt ovde je relativno nevažan, ali za malobrojne poklonike ove discipline veoma bogat primerima koji ilustruju motive i sklopove, koji su u određenim periodima bili in, i smatrani su poželjnim i modernim. Generalno, zahvaljujući odličnim heraldičkim ilustracijama i primerima iz zvaničnog ugarskog armorijalnog registra, odnosno iz arhivskih depoa, autori su zaslužili veliku zahvalnost budućih korisnika i istraživača.

S druge strane, rodoslovni aspekt dela zaista jeste monumentalan. Ne toliko što se tiče količine podataka, već pedantnog i mukotrpnog posla da se u izvorima različite provenijencije i stepena proverljivosti, odnosno pouzdanosti, pronađe plauzibilno rešenje i uspostavi neprekinuti nasledni niz.

Ovo je bio, ponavljamo, herojski poduhvat, a autorski tim ga je obavio temeljno, savesno, znalački i sa osećanjem odgovornosti koje zaslužuje svaku pohvalu.“

 

***

Pročitano pismo  doc. dr Atila Pfajfer, jednog od autora knjige.

 

Poštovano publiko, dame i gospodo, dragi građani Subotice i okoline!

 

Srdačno vas pozdravljam i zahvaljujem što ste došli večeras na promociju naše monografije. Istovremeno, izvinjavam se što danas nisam među vama, ali trenutno sam u inostranstvu, gde vršim istraživanja za svoje buduće radove. Ipak, želim da vam uputim svoju kraću besedu o istoriji jednog srednjovekovnog privilegovanog društvenog sloja, koji je bio važan faktor i u istoriji nekadašnjeg Ugarskog kraljevstva, odnosno naše zlatne Bačke.

Plemstvo je, dragi prijatelji, jedan od najznačajnijih činilaca srednjovekovnog feudalnog društva. Taj društveni sloj činile su porodice koje su predstavljale okosnicu hrišćanske evropske civilizacije i vekovima su presudno oblikovale istoriju mnogih evropskih država. Plemstvo je predstavljalo privilegovan sloj feudalnog društva, a plemićki posedi, za razliku od kmetova (seljaka) koji su mahom nosili teret feudalnog društva, nisu bili oporezovani. Ipak, plemstvo je imalo „dužnost“ prema vladaru i državi koja se iskazivala kroz učešće u ratovima, te se zbog toga smatralo da plemić „plaća porez u krvi“. Vladar je zauzvrat, za zasluge državi i kruni, plemićima dodeljivao posede. Plemstvo koje se isticalo u ratovima i pohodima vladara hrišćanske Evrope postalo je tako društveni sloj srednjovekovne Evrope koji je činio okosnicu feudalnog društva, bez koje bi bila urušena tzv. feudalna društvena piramida.

I u srednjovekovnoj Ugarskoj plemstvo je presudno uticalo na razvoj istorije ove države, posebno od vremena Anžujske dinastije u 14. veku, pa sve do kraja vladavine dinastije Jagelonaca (1526). Tada je i u Bačkoj, administrativno podeljenoj na Bačku i Bodrošku županiju, živeo znatan broj plemićkih porodica sa manjim ili većim posedima. Najvažnije središte u Bačkoj županiji bio je grad Bač, kojim su gospodarili kaločko-bački nadbiskup i bački kaptol, a koji je, istovremeno, bio i važan privredni i verski centar ove županije, sa značajnim utvrđenjem. Krajem 15. i početkom 16. veka, uz staro županijsko središte Bodrog i crkveno-administrativno središte Hajsentlerinc, još dva značajna trgovišta Bodroške županije dobijala su sve veći privredni i društveni značaj – Coborsentmihalj (današnji Sombor) i Sabadka (današnja Subotica).

Nakon viševekovnog razvoja srednjovekovnog ugarskog plemstva, ono je do 1526. bilo podeljeno na tri glavna društvena sloja: više plemstvo, odnosno baroni (kasnije će to biti zasebna plemićka titula) kome su pripadali magnati i prvosveštenici (prelati), potom veoma značajan broj srednjeg plemstva, koje se politički takmičilo sa baronima i na kraju sitno plemstvo. U srednjovekovnoj Bačkoj bilo je prisutno uglavnom srednje i sitno plemstvo, mada je i više plemstvo imalo značajne posede.

Posle Mohačke bitke (1526) i konačnog osvajanja Budima (1541), Bačku, između 1541. i 1543. godine, zauzimaju Turci Osmanlije, nakon čega ona u celosti ulazi u sastav Segedinskog sandžaka, u okviru Budimskog vilajeta. U osmansko vreme na našim prostorima postojala su četiri značajnija naselja, pre svega u ekonomskom, demografskom i vojnom pogledu, a to su Sombor, Subotica, Titel i pre svega Bač, koji se navode i kao središta istoimenih nahija.

Tokom Velikog bečkog rata (1683-1699), hrišćanske vojske Svete lige povratile su ove teritorije od Osmanlija, i konačno, mirom u Sremskim Karlovcima 1699. godine, Bačka je ponovo postala deo hrišćanske Evrope u delimično ponovo ujedinjenoj Kraljevini Ugarskoj. Tada je u osvojenoj Bačkoj, u okviru Habzburške monarhije, formiran nov plemićki stalež, koji se, međutim, umnogome razlikovao od srednjovekovnog bačkog plemstva.

Ta razlika najvidljivija je bila u etničkom pogledu, budući da je, još od polovine 16. veka i kroz ceo 17. vek, Bačku u znatnom broju naselilo srpsko stanovništvo, a od početka 17. veka počele su i migracije u Podunavlje bunjevačkog stanovništva. Među pripadnicima ovih naroda nalaziće se i porodice koje će činiti savremeno srpsko i bunjevačko plemstvo, uglavnom naseljeno u Subotici, Somboru i Baji, odnosno u okolini ovih gradova. Ovo plemstvo je u znatnoj meri uvećalo redove nižeg plemstva, pre svega armalnog i kurijalnog, koje nije imalo plemićke posede. Vremenom, deo tih porodica, zahvaljujući svojoj preduzimljivosti, steklo je značajna imanja i počelo da se uzdiže kako ekonomski, tako i društveno.

Sa kolegom publicistom i zavičajnom istoričarem Milanom Stepanovićem, prvim autorom ove monografije, trudio sam se da dam jednu opštu sliku o istoriji plemstva u nekadašnjoj Ugarskoj od srednjeg veka pa sve do savremenog doba. Ne samo da smo uložili ogroman rad i trud oko izvora i literature, nego smo morali pažljivo da ih protumačimo, ispravimo neke ozbiljne greške i da damo kritički, odnosno objektivni i naučni pristup istoriji bunjevačkog plemstva u Bačkoj. Izneli smo kroz ovo naše delo istoriju onih bunjevačkih porodica i njenih članova, koje su na lokalnom, regionalnom, a povremeno i na znatno višim nivoima ostavile trajni doprinos u istoriji nekadašnjeg ugarskog plemstva.

 

U Budimpešti, 25. juna 2024. godine,

s poštovanjem, doc. dr Atila Pfajfer.

 

***

Obraćanje Milana Stepanovića, takođe autora knjige

 

Poštovani prijatelji, dame i gospodo,

 

Knjiga „Plemićke porodice bačkih Bunjevaca“, koju večeras predstavljamo, nastajala je veoma dugo. Istraživanja ove teme trajala su godinama, a intenzivno je pisana skoro godinu i po dana. Jedinstvena je po svojoj tematici i predstavlja prvu istorijsku monografiju koja se naučno, kritički i izrazito dokumentovano bavi celokupnim bunjevačkim plemstvom, od kraja 17. do početka 20. stoleća.

Stoga je knjiga i obimna, ima 540 strana, sa čak 2.175 fusnota, a za njen nastanak korišćeno je blizu hiljadu izvornika – 450 arhivskih i 538 štampanih, na mađarskom, nemačkom, latinskom, srpskom i hrvatskom jeziku, a objavljenih od kraja 18. do početka 21. stoleća. Knjiga sadrži i dva obimna rezimea na engleskom i mađarskom jeziku i blizu hiljadu ilustracija – heraldičkih simbola, izvornih dokumenata, starih zemljopisnih mapa, slika i fotografija. Štampana je u punom koloru, na najkvalitetnijoj hartiji i tvrdog je poveza. Svi plemićki grbovi savremeno su grafički i digitalno obrađeni zahvaljujući dizajneru knjige Milanu Jovanoviću Jofketu. Recenzenti monografije su vodeći srpski heraldičar Dragomir M. Acović, te ugledni istoričari prof. dr Vladan Gavrilović i prof. dr Zoltan Đere, sa Filozofskog fakulteta u Novom Sadu. Knjigu je, već rutinski profesionalno i kvalitetno, štampao „Simbol“ iz Petrovaradina.

Monografija je delo dva autora. Prvi sam njen autor i bavio sam se konkretnim istraživanjem porekla i prošlosti plemićkih porodica, a drugi autor, mladi kolega istoričar doc. dr Atila Pfajfer, dao je tim mojim dugogodišnjim istraživanjima vredan doprinos u vidu dragocene završne studije o istoriji plemstva u Ugarskoj, prvoj te vrste koja je objavljena na srpskom jeziku.

Pripadnost brojnih bačkih bunjevačkih porodica ugarskom plemstvu predstavljalo je jednu od prepoznatljivih odlika ove etničke zajednice, koja je, kroz istoriju, imala istaknutu ulogu u vojnom, političkom, privrednom i društvenom životu Bačke, posebno od kraja 17. do početka 20. stoleća.

Bunjevci se u Podunavlje, na prostore Bačke, doseljavaju u više manjih ili većih migracionih talasa, od početka do kraja 17. stoleća. Raznolika je etnogeneza ove skupine u kojoj je značajan udeo imalo tzv. vlaško (stočarsko ili pastirsko) stanovništvo zapadne Hercegovine i jugozapadne Bosne, najčešće slovenskog, a delom, verovatno, i romanskog porekla, kao i starije stanovništvo kontinentalne Dalmacije, kasnije delimično i Primorja, a donekle i Like i Gorskog kotara. Sve te brojne južnoslovenske rodove i veće ili manje stočarske, ratarske i vojničke porodice, mada često različitog porekla, međusobno je spajala pripadnost rimokatoličkoj veroispovesti i upotreba mlađeg ikavskog dijalekta štokavskog narečja, svojstvenog za predele njihove starije postojbine.

Prve seobe Bunjevaca u bačko Podunavlje dogodile su se početkom 17. veka (oko 1607/08), a od tog vremena, pa sve do pred kraj 17. veka, Bunjevci su doseljavani najčešće sa prostora nekadašnjeg Kliškog i Krčkog (ili Ličkog) sandžaka iz različitih razloga – uklanjajući se pred glađu, turskim nasiljem i otimačinom, ali i planskim turskim naseljavanjem ispražnjenog prostora Bačke. Na migracije su uticali i istorijski događaji poput Kandijskog i Velikog bečkog rata, a one su u manjem obimu trajale i nakon turskog povlačenja, kada su istaknuti bunjevački predvodnici i militarski kapetani gradova tek oslobođene Bačke nastavili da doseljavaju svoje sunarodnike sa teritorija pod turskom upravom.

Mada su tokom 17. i 18. veka Bunjevci u Dalmaciji nazivani i imenom Morlaka ili Marvrovlaha, u Bačkoj tim imenima nisu bili beleženi. Na prostoru Podunavlja i Potisja bački Bunjevci sebe su najčešće nazivali Dalmatima ili (u širem smislu) „Ilirima“, a svoje bunjevačko ime koristili su mahom interno i ono se retko javlja u dokumentima tog vremena. Najstariji zapis bunjevačkog imena u Bačkoj potiče iz 1622. godine, kada je katolički sveštenik i misionar don Šimun Matković zatražio od pape Grgura XV i Kongregacije za širenje vere da mu bude dodeljena župa zvana Bunjevci, koja se nalazila na prostoru između Baje i Sombora. Potom se bunjevačko ime pominje i u dokumentima s kraja 17. veka, koje su komorskim vlastima, na latinskom jeziku, slali srpski podvojvoda Jovan Monstarelija i patrijarh Arsenije Čarnojević. Neosetljiva za južnoslovenske etničke nijanse, državna i vojna administracija Habzburške monarhije, krajem 17. veka, očito zbog srodnosti jezika, bačke Bunjevce naziva i Racima katoličkog obreda. Bunjevci se svojim izvornim imenom pominju i u nekoliko komorskih dokumenata, vezanih za pojedina bačka sela i grad Suboticu, između 1755. i 1774. godine.

Za svoj jezik u 17. i 18. veku najčešće su koristili naziv dalmatski, slovinski ili ilirski, pa u pismu upućenom papi Klimentu IX 1668. g. Bunjevci iz Baje, Gare, Bajmoka i Sombora jezik kojim se obraćaju papi nazivaju iliričkim, a pišu bosančicom, odnosno zapadnom redakcijom ćirilice, napominjući u pismu kako drugi jezik ne poznaju, a drugim pismom ne umeju da pišu. Živeći u vreme turske uprave većinom po bačkim pustarama, selištima i selima, Bunjevci su, tek nakon turskog povlačenja 1686/87. godine, vidnije počeli da naseljavaju okolne gradove Baju, Sombor i Suboticu, te su veoma brzo u njima predstavljali značajan demografski, društveni i ekonomski činilac.

Kako su se Bunjevci u Bačku doseljavali u vreme kada nacije, u današnjem smislu i značenju, još nisu bile formirane, a i sama skupina Bunjevaca predstavljala je prilično heterogenu populaciju, među njima nije bio razvijen širi nacionalni osećaj, koji će se, u tri osnovna oblika (bunjevački, mađarski i hrvatski), javiti u 19. i 20. veku. Rasprave oko etničke pripadnosti Bunjevaca traju u istoriografiji do danas.

Bunjevačko plemstvo, o kome ova knjiga govori, bilo je brojno, posebno kada se ima u vidu da je poteklo iz male etničke zajednice koja je, na prostoru Bačke, demografski bila znatno skromnijih razmera od srpskog, mađarskog ili nemačkog stanovništva. Ipak, s pravom će se mnogi upitati zašto je uopšte potrebno pisati o plemićkim porodicama, kada se zna, što ova studija nedvosmisleno i potvrđuje, da su upravo plemići, posebno oni imućniji, uprkos činjenici da su neko vreme podizali civilizacijski i obrazovni nivo entiteta, istovremeni predstavljali i snažan generator odnarođivanja bačkih Bunjevaca i skoro da, osim časnih izuzetaka, nisu imali nikakvih zasluga za nacionalno osvešćivanje i delovanje u rodoljubivom duhu, koje je među Bunjevcima bilo izraženo u poslednjoj trećini 19. i na početku 20. veka.

Imućniji deo bunjevačkog plemstva zaista je uživao sve privilegije pripadnika razvijene feudalne klase i na svojim ogromnim imanjima – latifundijama pretvarao se u tipičnu izrabljivačku aristokratiju, koja nije gajila bilo kakva solidarna nacionalna osećanja prema siromašnijim sunarodnicima. Istini za volju, takva aristokratija pomagala je izgradnju i uređenje crkava, podizale razne javne zadužbine i povremeno ustanovljavala dobrotvorne fondacije. Shodno prirodi i suštini svog staleža, ona je, ipak, neprestano težila da svoj društveni i materijalni status učvrsti u uveća bilo brakovima sa drugim uticajnim bunjevačkim i mađarskim plemićkim porodicama, bilo sticanjem visokih pozicijama u državnom (županijskom) administrativnom aparatu. I kada su nakon 1848. g. ukinuti feudalni odnosi, plemićka elita nije znatnije osiromašila i veoma brzo je iznašla način da se prilagodi novim kapitalističkim odnosima, te su mnogi od njih ostali dovoljno moćni i bogati, sa snažnim političkim uticajem i često na visokim funkcijama po županijama i gradovima.

Nacionalno osvešćeni Bunjevci bili su krajem 19. veka svesni svoje odnarođene plemićke elite, koja više ni u trgovima nije održavala bunjevački identitet, a njihov stav i postupanje prema Bunjevcima bili su istovetni sa nazorima i postupcima mađarske nacionalne elite. Tako bunjevački „Neven“ piše 1890. godine: „A slavni Latinovići, ti gospodari naši?! E, oni su – s malom iznimkom – od pamtivika s Bunjevcima loše postupali… Da smo im po krvi braća i da smo ih sve do danas, uz sve njevo neprijatno ponašanje pram nami, u svačemu potpomagali, to su oni zaboravili... Slično „Neven“ piše 1913. g. i o Vojnićima: „Godine 1910. kod izbora poslaničkih je Šandor Vojnić javno zahvalio Bunjevcima njihovo potpomaganje, te je obećao potpomagati njihove želje, jer upravo Bunjevcima ima zahvaliti svoj mandat. Obećao je sva naša zakonita prava proizneti. Nas je baš interesiralo u koliko će se ova obećanja ispuniti… Kao što smo predvidili, nakon tri godine ispostavilo se, ne samo da nije ispunio obećanja svoja, nego je nasuprot naših interesa radio“…

Ipak, kraj 19. i početak 20. veka označiće razdoblje dekadencije plemićkih potomaka i većina nekada moćnih plemićkih porodica, u 20. veku potpuno će nestati. Nacionalno daleko svesnije od krupne aristokratije bilo je siromašnije bunjevačko plemstvo, koje je znatno duže i upornije ostajalo privrženo svom poreklu i među koje su asimilacione težnje Ugarske države prodirale sporije i sa znatno manje uspeha. To su bili mali posednici po selima poput Nemeš Militiča ili Lemeša (današnjeg Svetozara Miletića), pa Čavolja, Aljmaša ili Kaćmara, kao i u varošicama ili gradovima, gde je asimilaciji uspešno odolevao jedan nemali sloj građanskog plemstva u Subotici i Somboru.

Uprkos činjenici da je značajan deo plemstva već u 19. stoleću bio odnarođen, te da njihovo potomstvo u narednim pokolenjima više nije gajilo osećanja bunjevačke pripadnosti, smatrali smo da je potrebno obraditi ovu temu, kao svedočanstvo o neobično visokom broju porodica jednog relativno malog etnosa na prostoru Bačke, koje su, kao izraz zahvalnosti vladara, najčešće zbog svojih ratnih, ali i građanskih zasluga, dobijale privilegije i prepoznatljiva znamenja.

Iako se plemstvo, već od druge polovine 18. veka, zapravo moglo kupiti izdašnim robnim ili novčanim donacijama državi i carsko-kraljevskoj blagajni, posebno u vreme ratova, činjenica je da je znatan broj bunjevačkih porodica plemićki status stekao prolivanjem krvi i hrabrošću iskazanom u bitkama i ratovima koje je, od kraja 17. do početka 19. veka, vodila Habzburška monarhija. To plemstvo će, već u prvim generacijama, početi da školuje svoje potomke na visokim ugarskim školama – licejima, akademijama i univerzitetima, i mada će to školovanje često biti temelj za asimilaciju, broj obrazovanih Bunjevaca biće znatan, te se njime neće postideti ni pred jednom od preostale tri velike etničke zajednice u Bačkoj. Štaviše, možemo da pretpostavimo da je obrazovanje plemićkog podmlatka, primerom ili podstrekom, uticalo i na obrazovanje dece iz neplemenitih, ali imućnijih građanskih bunjevačkih porodica, iz kojih će se, u drugoj polovini 19. veka, javiti i prvi pokretači nacionalnog osvešćenja bačkih Bunjevaca.

Uvereni smo da ova studija o bunjevačkim plemićkim porodicama daje i brojna nova saznanja o poreklu i istoriji bačkih bunjevačkih rodova, čije je pojedinačno istraživanje (osim donekle kod Jovana Edreljanovića) među istoričarima uglavnom bilo zanemareno. Želeli smo, stoga, da prikažemo sažetu istoriju tih plemićkih porodica i razmotrimo, koliko je to moguće na osnovu postojećih arhivsko-literarnih izvornika, njihovo starije poreklo i međusobne veze sa postojbinom predaka. Prilozi ne sadrže rodoslovne tablice jer njihova izrada traži višegodišnja ili, verovatnije, višedecenijska istraživanja, pa i tada bez sigurnog rezultata, najčešće usled nedostatka sačuvanih najstarijih crkvenih matrikula, ili nepotpunosti podataka u njima. Zbog toga su rezultati izrade rodoslovnih tablica za bačke plemićke porodice, u knjigama mahom mađarskih autora, uz poštovanje za uložen trud sastavljača, skoro po pravilu nepotpuni, sa brojnim pogrešnim ili netačnim podacima.

Plemićke porodice bačkih Bunjevaca mogu da se, hronološki i prema poreklu, podele u dve skupine. Prvu čine izvorne bunjevačke porodice, koje su doseljene tokom 17. veka u nekoj od seoba sa već navedenih prostora Hercegovine, Bosne, Dalmacije, Like i Gorskog Kotara, a u tu kategoriju spadaju 34 plemićke porodice, od kojih jedna (Parčetić) ima dva različita plemstva (Kaići takođe imaju dve zasebne plemićke grane, ali isti plemićki grb). U ovu skupinu spadaju porodice Alaga, Antunović, Barašević, Barić, Blesić, Bukvić, Đelmiš, Fratrićević, Guganović, Kaić, Knezi, Kopunović, Kulundžić, Latinović, Mandić, Manić (ranije Mamić), Marković, Matković, Milašin, Mukić, Parčetić, druga grana Parčetića (tzv. Rakovački), Perčić – Prćić, Pilasanović, Piuković, Rudić, Sarić, Strilić, Sučić, Šišković, Vidaković, Vojnić, Vujević i Vuković.

Drugu skupinu čine porodice koje su, tokom 18. i 19. veka, pojedinačno doseljavane u Bačku sa drugih prostora (najčešće iz severne Hrvatske, potom iz Slavonije ili sa severa Ugarske, gde su stigli sa južnoslovenskih prostora u ranijim migracijama), pa su se vremenom, zbog etničke i jezičke srodnosti, kao i istovetne verske pripadnosti, potpuno saživele sa ovdašnjim bunjevačkim starosedelačkim porodicama. Toj kategoriji pripada 18 porodica: Ambrozović, Ivanković, Jakobčić, Josić, Kovačić, Lučić, Mandić iz Čavolja, Markovići subotički, Markulin, Menesković – Putnik, Orčić, Pauković, Poljak, Radičević, Špišić, Tomašić, Volarić i Zombori. Na osnovu ove kategorizacije, plemićke porodice razvrstane su i u knjizi koja je pred vama.

Skoro sve izvorne bunjevačke porodice dobile su ugarsko plemstvo, koje su dodeljivali vladari Habzburške dinastije, ujedno i mađarski kraljevi, od cara Leopolda I do cara Franje Josifa, odnosno od kraja 17. do kraja 19. veka (izuzetak je porodica Knezi – Semenović, koja je plemstvo dobila na samom početku 17. veka). Neke od ovih porodica (npr. Antunovići, Latinovići, Parčetići, Perčići, Pilasanovići) čuvale su porodična predanja i tragove koji svedoče i o pripadnosti starijem humskom i bosanskom, dalmatinskom i hrvatskom, mletačkom ili ugarskom plemstvu, koje su, u srednjovekovnoj Bosni ili Dalmaciji, imali njihovi preci. One plemićke porodice, koje su bile kasnije doseljene i pridružene Bunjevcima, takođe su većinom imale ugarsko plemstvo, uglavnom proglašeno u hrvatskim i slavonskim županijama od 16. do 18. veka. Po pravilu, svi bunjevački plemići bili su armalisti, odnosno njihovu plemićku titulu nije pratila vladarska donacija u posedu, te su kasnija velika imanja nekih od bunjevačkih plemićkih porodica predstavljala samo posledicu i rezultat njihovog umeća sticanja (tek tada bi, nakon uplate u carsku blagajnu, dobijali formalne darovnice za posede koje su ove porodice stekle kupovinom – najbolji primer za takav način sticanja bile su velike zemljoposedničke porodice poput Latinovića, Vojnića, Rudića, Pilasanovića i Piukovića). O kategoriji ugarskog plemstva i njegovoj istoriji (nastanku, razvoju i nestanku) više podataka, kako sam već napomenuo na početku ovog obraćanja, donosi poslednje poglavlje monografije.

Najstariji sloj bunjevačkih plemićkih porodica plemstvo je dobio zbog svojih ratnih zasluga krajem 17. stoleća, kada su 1690. godine nobilizovane vojničke i oficirske porodice Marković, Sučić, Vidaković, Vujević, Barašević i Manić, pa potom Kaić (1697. i 1698), Antunović i Guganović (1698) i Đelmiš (1699). Za svoje ili za vojničke zasluge svojih predaka, plemićki status dobile su nešto kasnije i porodice Latinović (1719), Mandić (1720), Bukvić, Pilasanović, Piuković i Vojnić (1741), Parčetić (1753), Rudić (1755), Vuković (1756) i Perčić (1757). Verovatno da je i plemstvo Knezija – Semenovića, još pre 1610. g. kada je potvrđeno, mada o tome grbovnica ne govori, sudeći po sadržini plemićkog grba bilo dodeljeno za vojne zasluge, moguće je u toku Dugog rata između Austrije i Turske (1593-1606).

Od početka, pa do završetka 18. stoleća, plemstvo je dodeljivano i nekim imućnijim seoskim i građanskim, kao i činovničkim ili svešteničkim bunjevačkim porodicama: Šišković (1718) – koji će kasnije baronsku i grofovsku titulu dobiti zbog vojnih zasluga, Alaga i Barić (1722), Blesić (1756), druga grana Parčetića (1790), te Fratrićević, Kopunović, Milašin i Strilić (1791). Razdoblje od kraja 17. do kraja 18. stoleća predstavljalo je zlatni vek plemstva i među bačkim Bunjevcima. Već u 19. veku uticaj plemstva polako počinje da opada, a dodeljuje se najčešće za činovničke zasluge, pa su među Bunjevcima tada oplemenjene građanske porodice Mukić (1832), Kujundžić (1835), Sarić (1838) i Matković (1884).

Plemićki status vladar je dodeljivao poveljom, kaligrafski ispisanom na tzv. psećoj koži (kasnije, tokom 18. veka, na pergamentu u obliku knjige), uz naslikan plemićki grb, sa otiskom velikog carskog tajnog pečata u crvenom vosku, smeštenog u prateću drvenu kutiju, koja je isprepletenom vrpcom (gajtanom) bila prikačena za povelju. Kako bi nobilizovan plemić mogao da uživa povlastice date carsko-kraljevskom privilegijom, morao je svoju povelju da proglasi (potvrdi) prilikom zasedanja skupštine županije na čijoj je teritoriji živeo (u plemićke povlastice spadalo je oslobađanje od državnih poreza, carina, akciza i drugih dažbina, izuzev plemićke takse, kao i zabrana fizičkog kažnjavanja i oduzimanja imanja bez presude, pravo lova, lična sloboda, neposredna podređenost Kruni, odnosno vladaru i pravo učešća u zasedanjima županijske skupštine).

Rezultati naših istraživanja jasno govore i o staroj postojbini bunjevačkih plemićkih porodica, a naučna objektivnost zahteva prihvatanje činjenica o očitoj srodnosti i zajedničkom starijem poreklu većine bačkih Bunjevaca i današnjih dalmatinskih i hercegovačkih Hrvata. Objektivna analiza pokazaće i da su preci dve znamenite bunjevačke plemićke porodice (Marković i Vidaković) još do polovine 17. veka bili pravoslavne veroispovesti (to se pouzdano odnosi i na pretke Bunjevcima pridružene somborske porodice Menesković – Putnik), ali i da je većina predaka ostalih plemićkih bunjevačkih porodica, u veoma dugom razdoblju pre doseljenja i nobilitacije, bez sumnje pripadala rimokatoličkoj veroispovesti (može se pretpostaviti i da je nezanemariv deo njih, ranije, sve do druge polovine 15. veka, verski pripadao Crkvi bosanskoj). Istovremeno, pri­hvaćanje naučne objektivnosti podrazumeva odbacivanje svakog istorijskog revizionizma i njego­vih reinterpretacija prošlosti, sa ciljem da se bačkim Bunjevcima, po sva­ku cenu, nametne drugačije nacionalno osećanje. Smatramo da je slobodno nacionalno opredeljenje neprikosnoveno pravo svakog pojedinca u civilizovanom društvu.

U nekim od ranijih publikacija koje su se, uglavnom uzgredno, površno i bez konkretnijih istraživanja, bavile tematikom bunjevačkog plemstva (prvenstveno u tekstovima koje su pisali Mijo Mandić i Ante Sekulić, a na njihovom tragu i drugi autori), među plemićkim bunjevačkim porodicama navedene su i one koje nisu pripadale bačkim Bunjevcima, niti kasnije doseljenim porodicama pridruženim bunjevačkom etničkom miljeu. U nizu pogrešno navedenih bunjevačkih plemićkih porodica većinom se nalaze mađarske porodice, delimično slovačkog porekla, a manjim delom i neke srpske plemićke porodice sa prostora Bačke, kao i nekolicina katoličkih porodica južnoslovenskog porekla (najčešće bosanskog ili hrvatskog), koje nisu živele među Bunjevcima. Sličnost i povremena istovetnost prezimena tih porodica sa bunjevačkim prezimenima, a ponekad i samo slovenski antroponimski oblici, bili su dovoljni da, bez ikakve dublje provere, pomenuti autori svrstaju ove plemićke porodice u bunjevačke. Za razliku od nekih drugih, kasnije doseljenih plemićkih porodica iz Slavonije i Hrvatske, ove porodice sa Bunjevcima nisu delile jezičku ili etničku srodnost i pripadnost (poneke ni prostor), niti su se uklopile u bunjevačko okruženje Stoga, sasvim opravdano, ova monografija o njima ne piše. U tekstu predgovora naveli smo o kojim je tačno porodicama reč.

Arhivski izvornici, koji su korišćeni za pisanje ove knjige, mogu da se podele u nekoliko kategorija:

• Zapisi iz kraljevskih knjiga u kojima su objavljeni celokupni tekstovi plemićkih povelja i darovnica za značajan deo bunjevačkih plemićkih porodica (o značaju kraljevskih knjiga kao izvornika više u poslednjem poglavlju knjige).

• Popisi plemstva u Bačkoj, odnosno Bačko-bodroškoj županiji, tokom 18. i 19. veka.

• Županijski spisi o proverama plemićkog statusa za pojedine porodice.

• Županijski plemićki katastri, odnosno matice plemstva.

• Redovni, poreski i urbarijalni popisi graničara i stanovnika u naseljima Bačke tokom 18. veka.

• Vojni popisi (posebno za ratne godine 1797, 1805. i 1809).

• Zapisi matičnih knjiga rimokatoličkih župa u naseljima u kojima su živeli bački Bunjevci.

• Mape i karte poseda na prostoru Bačke, odnosno Bačko-bodroške županije.

Posebnu pažnju i napor uložili smo u pronalaženje pouzdano tačnih izvornih grbova bunjevačkih plemićkih porodica, koji estetski otvaraju svako pojedinačno porodično poglavlje. Osim u slučaju dve pridružene porodice (Ivanković i Markulin, koje su, umesto grba, označene inicijalom, odnosno monogramom početnih slova prezimena), u tome smo uspeli, nakon čega je dizajner knjige Milan Jovanović Jofke grafički rekonstruisao sva stara plemićka obeležja bunjevačkih porodica (pojedina znamenja bila su, zbog zajedničke nobilitacije, istovetna za više porodica, poput grbova Guganovića i Antunovića ili Vidakovića i Manića). Pri opisu plemićkih grbova držali smo se heraldičkog pravila označavanja strana, koje ih određuje prema nosiocu štita, a ne prema posmatraču (dakle, leva strana grba ili štita je desna strana posmatarača i obrnuto). Na kraju monografije nalazi se i sažet rečnik starih pojmova i mera, pomenutih u tekstovima knjige.

Verujem da smo uradili istinski obiman posao, koji je iziskivao danonoćni rad tokom cele prošle, kao i tokom prvih nekoliko meseci ove godine. Trudili smo se da temi pristupamo primenom najstrože naučne metodologije, a brojnim izvorima, posebno onim štampanim, pristupali smo potpuno kritički. Izbegavali smo svaku, pa i najmanju vrstu nenaučne mistifikacije, kao i nekritičkog prepisivanja starijih izvora, koji često vrve pogreškama i nelogičnostima. Proveravali smo, dakle, svaki zapis, svaku tvrdnju i pronalazili brojne pogreške, ne samo u štampanim, već povremeno i u arhivskim izvornicima, koje je zbog toga trebalo pažljivo proučiti i razlučiti njihovu sadržinu metodom komparacije sa ostalim izvornicima.

Za nas je bilo posebno važno što, za razliku od nekih drugih istraživača, nismo bili opterećeni nacionalnim imperativom, koji autore često sputava i stavlja u nezahvalan položaj da istorijske činjenice prilagođavaju dnevnopolitičkim potrebama, što, bez sumnje, utiče na kvalitet, renome i referentnost njihovog rada. Tu smo imali sasvim odrešene ruke, te široku i potpunu slobodu, na čemu smo posebno zahvalni izdavačima knjige.

Naravno, ni ova knjiga nije bezgrešna, odnosno i u njoj će biti nekih pogrešaka, najčešće nesvesnih ili spontanih, koje će menjati istraživači narednog pokolenja. Ipak, istrajali smo u rešenosti da poštujemo naučni pristup, kao svoj kategorički imperativ, i to smatramo najvećim kvalitetom ovog projekta.

Zahvalni smo i institucijama koje su nam predusretljivo omogućile korišćenje i digitalizaciju izvornika, pre svih Arhivu Vojvodine u Novom Sadu, Istorijskim arhivima u Somboru i Subotici, Mađarskom nacionalnom arhivu u Budimpešti, Arhivu Kaločke nadbiskupije u Kaloči, Društvu „Poreklo“ iz Beograda, Biblioteci Matice srpske u Novom Sadu, Gradskoj biblioteci Subotica, Gradskoj biblioteci „Karlo Bijelicki“ Sombor, kao i svim brojnim pojedincima, koji su nam dobronamerno pomogli u prikupljanju dokumentarne građe ili su nas uputili na neke od korisnih izvornika. Njihova imena navedena su u zahvalnosti na samom svršetku knjige.

Monografija „Plemićke porodice bačkih Bunjevaca“ štampana je uz svesrdnu i dragocenu pomoć republičkog Ministarstva za ljudska i manjinska prava i društveni dijalog, Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, javno informisanje i odnose s verskim zajednicama, Grada Subotice i Bunjevačkog edukativnog i istraživačkog centra „Ambrozije Šarčević“ iz Subotice, na čemu su im izdavači i autori monografije iskreno blagodarni. Kao izdavači knjigu potpisuju Nacionalni savet Bunjevačke nacionalne manjine, Ustanova kulture „Centar za kulturu Bunjevaca“ iz Subotice i Udruženje građana „Norma“ iz Sombora. Urednica knjige bila je dr Suzana Kujundžić Ostojić.

Verujemo da smo knjigom, koja je pred čitaocima, razjasnili jedan značajan segment prošlosti bačkih Bunjevaca i da smo postavili dobru osnovu za dalja istraživanja ove teme, za koju smatramo da ima i širi istorijski značaj, koji se prostire i izvan relativno uskog etničkog okvira.

Današnjom premijernom promocijom monografije „Plemićke porodice bačkih Bunjevaca“ započela je serija njenog predstavljanja, koja će biti nastavljena krajem leta ili početkom jeseni u Somboru, Novom Sadu, Baji u Mađarskoj i u Beču.

Zahvalan sam, poštovani prijatelji, što ste izdvojili svoje dragoceno vreme i prisustvovali predstavljanju knjige, kao i na pažnji i strpljenju. Hvala vam svima još jednom.