Prema poslednjim procenama Svetske zdravstvene organizacije i Međunarodne agencije za istraživanje raka, obolevanje od malignih bolesti u svetu je poraslo na 19,3 miliona ljudi i registrovano je 9,9 miliona smrtnih slučajeva od svih lokalizacija malignih tumora u 2020. godini.
Rak je vodeći uzrok smrti širom sveta, što predstavlja skoro 10 miliona smrti u 2020. godini, ili skoro svaki šesti smrtni slučaj. Najčešći karcinomi su karcinom dojke, pluća, debelog creva i rektuma i prostate, a kod nas (usled nepravovremenog otkrivanja i lečenja i kasnog uvođenja imunizacije) i rak grlića materice. Otprilike 1/3 smrtnih slučajeva od raka je posledica upotrebe duvana, visokog indeksa telesne mase, konzumiranja alkohola, malog unosa voća i povrća i nedostatka fizičke aktivnosti.
U Srbiji je tokom 2021. godine od svih malignih tumora obolelo je 41.784 osoba (22.333 muškaraca i 19.451 žena). Iste godine od raka je umrlo 19.979 osoba oba pola, 10.974 muškaraca i 9.005 žena. Muškarci u našoj sredini najviše su obolevali od raka pluća, kolona, rektuma i prostate. Kod žena maligni proces je najčešće bio lokalizovan na dojci, plućima, kolonu, rektumu i grliću materice.
Mnoge vrste raka se mogu izlečiti ako se rano otkriju i efikasno leče. Najvažniji organizovani, populacioni, skrininzi na rak (otkrivanje u ranoj fazi kada još nema simptoma) su: Papanikolau test (rano otkrivanje raka grlića materice; od 25 do 64 godine, jednom u tri godine ili češće ako ginekolog odredi), mamografija (rano otkrivanje raka dojke; od 50 do 69 godine, jednom u 2 godine) i test na skriveno krvarenje u stolici (rano otkrivanje raka debelog creva; od 50 do 74 godine, jednom u 2 godine). HPV vakcina je prva vakcina protiv raka (sprečava kod žena – rak grlića materice, vagine i vulve; kod muškaraca – rak penisa i kod oba pola – rak zadnjeg dela grla i završnog dela debelog creva) koju u našoj zemlji mogu dobiti besplatno deca i mladi uzrasta 9-19 godina.
U svetu su, i dalje, rak pluća, rak dojke i rak debelog creva vodeće lokalizacije raka u obolevanju i u umiranju. Ove tri vrste raka čine zajedno jednu trećinu novoobolelih i umrlih osoba od raka. Rak pluća je najčešće dijagnostikovan rak kod muškaraca i čini 14,5% svih novih slučajeva raka i 22% svih smrtnih slučajeva od raka kod muškaraca. Potom slede karcinom prostate (13,5%) i kolorektalni karcinom (10,9%). Rak dojke je najčešće dijagnostikovan maligni tumor kod žena (čini 24,2% svih novootkrivenih slučajeva raka) i vodeći uzrok smrti od raka kod žena (15%), a slede ga rak pluća (13,8%) i rak debelog creva (9,5%).
I dalje jedan od značajnih problema u Srbiji predstavlja neprepoznavanje rizičnog ponašanja i nedovoljno korišćenje pozitivnih iskustava iz razvijenih zemalja sveta u sprovođenju programa prevencije i ranog otkrivanja raka.
Između 30-50% svih slučajeva raka se može sprečiti. Prevencija predstavlja najbolju dugoročnu strategiju za kontrolu raka kао i na blagovremeno pružanjе informacija koje su stanovništvu potrebne za usvajanje zdravih stilova života.
Rano otkrivanje raka u velikoj meri umanjuje finansijski efekat ove bolesti i čini lečenje delotvornijim i uspešnijim. Studije sprovedene u visokorazvijenim zemljama pokazale su da je lečenje pacijenata obolelih od raka kod kojih je bolest ranije otkrivena dva do četiri puta jeftinije u poređenju sa lečenjem ljudi kod kojih je rak otkriven u uznapredovaloj fazi bolesti.
Kao izuzetno delotvoran pristup u kontroli malignih bolesti, prevencija zauzima ključno mesto u svim javnozdravstvenim programima. Naučna istraživanja dovela su do sledećih zaključaka:
-
30 - 50% malignih bolesti može se sprečiti izbegavanjem poznatih faktora rizika;
-
upotreba duvana je pojedinačno najznačajniji faktor rizika za razvoj malignih bolesti, koji se povezuje sa oko 22 % smrtnih slučajeva od raka u svetu;
-
konzumiranje alkohola povećava rizik od nastanka raka usta, ždrela, dojke, debelog creva i jetre;
-
prekomerna telesna težina i gojaznost povezuju se sa nastankom nekih tipova malignih bolesti (karcinom endometrijuma, dojke, debelog creva, prostate);
-
svaka preterana izloženost sunčevoj svetlosti ili veštačkim izvorima svetlosti, kao što su solarijumi, povećava rizik od dobijanja svih vrsta raka kože;
-
Svaki deseti slučaj raka je posledica infekcije. Skoro 22 % smrtnih ishoda od raka u zemljama u razvoju i 6 % u razvijenim zemljama su posledica hronične infekcije. U ovom pogledu, najznačajnije su infekcije virusom hepatitisa B ili C (koji su odgovorni za nastanak raka jetre), humanim papiloma virusom (rak grlića matericе).
Dr Mirjana Dakić, lekar na specijalizaciji iz soc. medicine
Centar za promociju zdravlja, Zavod za javno zdravlje Subotica
